Madariaga Bartolome

1768-1835

        Nor zan

        «Markiñako euskerea esaten jakona, gipuzkoarrenaz nastauta egon arren, garbia, lotsazkoa ta ederto oguzia edo ebagia beti izan da. Bizkaian Markiña aldekoa ta Gipuzkoan Tolosa aldekoa dira entzuterik geien daukenak. Markiñakoa bestearen aldean sendoa da, errotsua, mendi mutilla lakoxe azkarra. Tolosakoa biguna, udabarriko aizea langoxe ots eztiduna, eguzki epeletan ta sutondoan azi edo iñuturiko umea legezko azal-zuria. Markiñakoa arra da, Tolosokoa emea; ta mutil zarra ta neska zarra izateko jaioak ezpalitzaz, bien ezkontzatik sorturiko seiña edo aurra, munduan ez dagon lakoxe berbeta edo izketea izango litzake» [1].

        «Bizkaian Markiña aldekoa...». Euskera jator eta ederraren iturria da Markiña aldea. Eta, zorionez, euskal-idazle askoren sorlekua bere izan da. Markiña aldeko erri baten, Etxebarrian, jaio zan Madariaga Bartolome bere.

        Mutil kozkorra zala, Markiñako karmeldarren komentura joan zan. Eta Lazkanon, Panplonan eta Tudelan egin ebazan abade-ikasketak.

        Meza barria emon ondoren, oraindiño gaztea zala, sermolari izateko izentau eben bere nagusiak. Eta or doa gure «Aita Prai Bartolome Santa Teresa» Euskalerrian zear, kristiñau-fedea sendotu ta zabaltzen, euskaldunak ezagutu ta onbideratzen.

        Eta entzute andiko sermolari egiten da; erririk geienetan ezagutzen dabe Aita Bartolome.

        Eta erririk-erri sermoagiñen diardula, abadeak euskal-liburu barik dagozala konturatzen da ta liburu bat idatziteko asmoa artzen dau. «Ikusirik, irakurlea, zareana zareana, ez daukazula zeure euskeran pulpituan esateko zer irakurririk, entero gitxi baiño, gogoratu jatan kristiñauaren ERAKUTSIKO lau zatiak pulpituti esateko edo prediketako ikasikizunetan imini bear nituala. Adiskide askok aurreratu nabe sail oni ekitera. Esaten eben txito asmo ona zala. Eta onera jakinekoa euskal-errietako Kura jaun ta eleiza gizonentzat» [2].

        Arrezkero, sermoagiñen eta idazten diardu Aita Bartolome arduratsuak.

        Baña, alako baten, frantzesak datoz Markiñara. Izan bere, España ta Frantziaren arteko Askatasun-gerratean gagoz.

        Frantzesak bota egiten dabez komentutik ango fraile guztiak. Eta aurrean darabillez. Eta, batez bere, Aita Bartolomeri iñon direanak egiten deutsez. Esku-lotu ta Bilbora daroe, eta juizio antzerako bat egin ondoren, bere jaioterrira dakarre ta parrokuaren menpean izten dabe, sermoiak egitea ta konfesetea galazota [3].

        Orrexegaitik, andik urteetara bere, gogoan ditu frantzesak. «Nor oian sartu da irago direan urteetan, prantzesen bildurrak ikara eragin bagarik? Nok ames egin dau beste gauzarik? Nor geratu da negargarri bagarik» [4].

        Baiña egunak joan, egunak etorri, estu ta larri ibilli ondoren, gerratea bere amaitu zan. Eta 1813-an, Markiñako komentura joan zan barriro Aita Bartolome.

        Leenengotan, bakarrik egon zan. Gero, beste fraile-lagun batzuk bere etorri jakozan. Eta, leenengo leenengo, komentua garbitu ta konpondu egin eben.

        1818-garren urtean, Aita Bartolome egin eben komentuko Nagusi. Gerorantza bere, bein baiño geiagotan izan zan Nagusi. Eta ainbeste ta ainbeste sermoi ta idazlan eder egin ondoren, Burgos aldean il zan gure Aita Bartolome odolgarri gartsua.

        Gizon jatorra ta gogorra izan zan. Borborka ura darion iturria dirudin etorri oneko sermolari ospetsua; euskal-idazle sakon, argi ta jatorra.

        Idazlanak

        «Kristiñautzako siniskizunak, egikizunak, eskakizunak ta artukizunak dira eleiza gizonen lelengo erakuskizunak ta kristinauen ikasikizunak. Au izan da nire lana» [5].

        «Ikasikizunak» iru liburutan argitaratu ziran:

        — «Jaungoikoaren amar agindueetako lelengo bosteen ikasikizunak». 1816-garren urtean.

        — «Jaungoikoaren amar agindueetako lelengo bosteen ikasikizunak». 1817-garren urtean.

        — «Eleizako zazpi Sakramentuen ikasikizunak». 1819-an.

        Beste ikasikizun batzuk bere idatzita eukazan. Ara zer diñon Ikasikizunetako leenengo liburuaren itzaurrean: «Au aintzat artuten badozu, irakurlaak, laster aterako da bigarren zatia. Baita aren ondorik Sakramentuak, Kredoa ta Aitagurea bere. Baita gero (zeruak lagunduten badeust) Jesukristoren ta Ama Birjiniaren graziazko jazoen ondrarako, Santuen ondo esanerako ta arimeen oitura onerako sermoiak bere. Oneen guztion bearrik gatxena eginda daukat neure moduan». Baiña galdu edo egin dira, antza, esku-idatziak.

        Beste liburu ikusgarri bat bere idatzi eban:

        «Euskal-errietako olgeeta ta dantzeen neurrizko gatz ospindua».

        Bana-banako liburu zoragarri orretan, amazortzigarren gizaldiko jolasak erakusten deuskuz Aita Bartolomek: Erromeria, dantza, bigira, saraoak eta abar.

        Argi ta gordin erakusten deuskuz erakutsi bere, eta jolas orrein arerio agertzen jaku.

        Erderaz bere idatzi eban zerbait [6].

        Orreixek dira Aita Bartolomeren idazlanak. Aztertu daigun, bada, orain, bere euskera.

        Oso aberatsa ta indartsua da; euskera ederra ta erreza.

        Batzutan, ostera, gogor egiten jaku aren euskera. Zergaitik? Berak darabillen aditz-jokoagaitik. Izan bere, aditz-laguntzallea antxiñako erara darabil, au da, «zu» plurala izan zaneko aditz-laguntzalleak «zuek»'eri ezarrita. Ara, adibidez:

        «Zeuek Jaungoikoaren berbeagaz janaria emoten deutsazu Jesukristoren ardi-aldra oni; zeuek erakusten deutsazu Jaungoikoari, lagunari ta norberari zor deutsana; zeuek alderatuten dozu otso deungeetati; zeuek osatuten dozu...» [7].

        «I» eta «zu» bakarrik erabilli izan ei dira antxiñatean. Eta «zu» gaurko «zuek» zan. Gero, «zu» singulartu egin zan eta «zuek» sortu zan pluralerako. Eta ortik datorku aditz-jokoetako naastea.

        Antxiñako aditz-jokoa erabiltea da, bada, Aita Bartolomeren akatsik andiena.

        Erderakadari buruz, ara zer diñoskun berak Ikazikizunetako leenengo liburuaren itzaurrean:

        «Esan batzuk imini ditut gogo bagarik, geure euskerako berbeeta nausi, maite, zaar, gaztetu, gozo, prestu, ugarira, geure erruz, erbesteti etorriak. Euskerea berez aberatsa da. Bagenki ondo! Geuk, eleiza gizonok berba askotan naastau ta ezaindu dogu euskerea. Geuri entzunda dakiez baserrietakoak: Jaungoiko Omnipotentia, Poderosoa, Birjina klementisimea, miserikordiosea, mandamentuak, absolbizinoia, dolorea, errestitusinoia..., ta beste onako berba euskal gaiztoko asko. Erdera ez dakien euskaldunak, euren etxeetan ta artu-emoneetan bear daben guztia esaten dabee euskera garbian. Kristiñautzako ikasian dira euskaldun gaiztoak. Ez da au euskerearen errua, ezbada geurea. Ta ain daukeez ia artuak erdeera edo latin berba batzuk eze, eurakin ez bada, aituten ez dabee ondo dotrinia edo kristiñautzako erakutsia. Onen bildurra arren, imini ditut erbeste berba batzuk Ikasikizunetan, bada kristiñautzako erakutsian zuzen aituten emotea leenago da berbetan erakustea baino».

        Dana dala, antxiñako aditz-joko ta erderakada ta guzti bere, Bizkaiko euskal-idazlerik onenetakoa dogu Aita Bartolome.

        «Fray Bartolome fue un magnífico orador, tonante y fulgurante a ratos, expositor transparente siempre. Son suyas algunas de las mejores páginas de prosa vizcaína; su léxico, no muy purista, es de una extraordinaria riqueza y variedad» [8].

Lora eder batzuk

        Jazoera barregarri bat:

        Nai dozu, bada, entzun santu ez zanaren jazo bat, senar ernegau, bake txaarreko askoren lotsagarria? Entzun, bada, Senekari zer jazo jakon:

        Ak gizonak eukan emaztea zitala, miin gaiztokoa, burugina ta agindunaikoa. Ordu gitxi eukazan senarrak etxean, emaztearen jarduna ta esetsi lotsa txaarrekoa entzuten ez zituanak.

        Ez eutsan Senekak emaztearen miin gaizto askatuari euliaren brunadeari baino geiago jaamoten.

        Senarraren pazienzia eldua gaiti, zitalago, sutsuago ta lotsagaldukoago egiten zan emaztea. Ernegau eragin gura euskion ta asarratuta ikusi gura eban bere senarra. Alan emoten eutsan egunero bake txaarra senar errubageari.

        Bein batean, esetsi eutsan senarrari, iñoz baino errazoe gitxiagogaz ta gana geiagogaz.

        Emazte lotsa bagearen jardunaldi andi a iragoteko, pazienzia galdu bagarik, urten eban etxeti Senekak ta geratu zan jarrita bere ate aurrean, emazteari txitik esan bagarik.

        Errazoe bagako ekinaren ekinagaz ta jardunaren jardunagaz, sutu ta asarratu ezin ebanean bere senar baketsua, zer egiten dabela deritxazu emazteak? Oepean eukan loi-ontzia artuta, bentanara urtenda, ango loiak jaurtegi eutsazan puriagaz senarrari buruti bera...

        Ta zer deritxazu egin ebala Senekak orduan bere emazteagaz? Ezer bere ez. Bere burua ta arpegia garbituten ziarduala, geldi-geldi, esan eban:

        «Ba nekian ain trumoe andiak euria ekarriko ebana» [9].

Neskak eta neskatillak

        Plazako piestara eroaten dan jantzia, da ainbat ederrena ta edertoen iminia. Ainbat ondoen burutik beatzera apainduta, moduztauta, garbituta, orraztuta; al dagianak, larrosea, kabelinea, ispligua edo beste bedar usain gozoko bat paparrean edo eskuan dabela joaten dira plaza piestara bai gizonak ta bai mutillak, bai andraak ta bai neskaak.

        Dinot neskaak ezkondubako emakumeak gaitik, neskatillaak ez esatearren. Bada neskatillearen izenak, guztiak ondo dakien legez, beragaz dauka errespetua, modestia, onestidadea ta lotsorra izatea. Ta modu atan piestarik piestara ta dantzarik dantza gizon esku artean likinduta dabiltzan emakume ezkondu bagakoak ez dauken legez ez lotsarik, ez modestiarik, ez onestidaderik, ezin emon legiue, egiazko errazoian, Neskatillearen izen ondraua, ez bada neskearen izena. Ez jako beliari usoa esaten, ez bada belia [10].

        Esakerak:

        «Jaungoikoa bera egoan bakarrik berez beragan ta beste gauzarik ezerbere ez egoan. Jaungoikoak ezerbere ezeti atera zituan bere birtute edo Nai bategaz Zeruak, Lurrak...».

        «Kriaturaren errasturik erne, sortu edo jaio ez balitz bere, Jaungoikoa Jaungoiko izango zan beti... Berez da dana Jaungoikoa, ez iñok emonda».

        «Jaungoikoak emon deuskuzan doetati nausien bat da errazoia, gizona gizon izatea».

        «"Nai dot eta ez dot; ondo deritxat ta ez deritxat; egin baneu ta egin ez baneu" da Adanen pekatuak gizonari ekarri eutsan betiko kantia edo illetia».

        «Beti ikasten, beti ikasi guraan, ta beti ikasi bearrean da gizonaren bizitzea».

        «Atsoak badira, ta endemas seme-alabak an daukeezanak, azeria olloa jaten baino pozagorik dagoz, plaza baztar bateti edo bentana zulo bateti dantzeari begira arrastegi guztian kansau bagarik».

        [1] Azkue R.M.

        [2] «Jaungoikoaren amar aginduetako lenengo bosteen Ikasikizunak, itzaurrean.

        [3] Berak diñonez, ondo eta pozik egon ei zan parrokuaren menpean.

        [4] Jaungoikoaren amar aginduetako azkeneko bosteen Ikasikizunak, 53-garren orialden.

        [5] Ikasikizunak, leenengo liburuaren itzaurrean.

        [6] Ikusi: Villasante, «Historia de la Literatura vasca», 231-garren orrialdean.

        [7] Ikasikizunak, lenengo liburuaren itzaurrean.

        [8] L. Michelena, «Historia de la Literatura vasca», 112-garren orrialdean.

        [9] «Eleizako zazpi sakramentuen ikasikizunak», 374-garren orrialdean.

        [10] «Euskal errietako olgeeta ta dantzeen neurrizko gatz-ozpindua».

© Mikel Zarate