A. Urretabizkaia ta sintagma berdintsuen pilaketa
Gai, forma ta hizkuntza aldetik, aldaketa handiak egin dituzte euskal poesian uhain berriko idezleek (Ikus: G. Aresti ta euskal poesiaren eraberritzea nire lehenengo Euskal literatura liburuan, Bilbao, 1977, 93-106. orr.). Euskal topiko batzuk ere aldatu egin dituzte, egiaren borobila beste alde batetik ikusiz eta aztertuz. Eta aldatu bakarrik ezezik, destopikotu ere egin dituzte topiko batzuk: euskaldunen ardozaletasunaren edo ardozalekeriaren topikoa, esate baterako.
Arantxa Urretabizkaia izan da topiko hori destopikotu duen idazleetariko bat. Hain zuzen ere, topikoturik ditugun euskal poesia ta kantu anakreontikoak beregandu ta horien alderantzi ta sustrai historiko ta mingotsa erakusten digu idaztankera ta adierazpide berezi batzuen moldeetan.
Ene mementurik zoriontsuenak
ardo usaiak
inguratzen ditu
ardo usaiak ito ditu
ardoaren kiratsak
masailetako azalaren azpitik
eskandalosoki
kantatzen zuen ardoak
sudurra
moretzen zuen ardoak
sabela
puztutzen zuen ardoak
alkandoran
malko formako kondekorazio miseriatsuak
miseriaren eta hondamendiaren
seinale
odolezko malkoak
eskuak trakesten
begiak urratzen
pausoa biguntzen
adimena
borondatea
maitasuna kutsatzen
itotzen zituen ardoak
ardoaren kiratsak
Gernikan
edandako hautsak eta keak
bildurrak eta zauriak
garraisiak eta kexuak
bustitzen zituen ardoak
Santoñako
lotsak eta esku lotuak
baztertzen
Burgoseko
hotzikarak eta algarrobak
Donostiako
mesprezioak
alkandora urdin mantxeabeak
kopeta altxatuak
esku ukatuak
bizkar erainak
beratzen zituen ardoak
masailetako azalean eta esku zimeletan
mendekuaren odolaren
ordezkoa
ahoan hitz desiratuen ordaina
ordezkoa eta ordaina. [1]
Berehalaxe konturatzen gara (idaztankerari gagozkiolarik) aurreragarri ez diren sintagmak (sintagmas no progresivos) paraleloki jartzea, elkarbidez multzokatzea, gogoko duela Urretabizkaiak.
eskandalosoki
kantatzen zuen ardoak,
sudurra
moretzen zuen ardoak,
sabela
puztutzen zuen ardoak
Mendez mende, literatura guztietan agertzen da teknika hori. Baina maisuki berriztatu dute 1927.eko gizaldiko erdal idazleek eta 1964.eko gizaldiko euskal poetek. Dámaso Alonsok eta Carlos Bousoñok aztertu dute inork ondoen teknika hori (euskaraz ez du inork aztertu). Eta sarrerako argibide bezala, ez dut Dámaso Alonsoren beraren hitzak baino egokiagorik eta argiagorik inon aurkitu.
«Todas las series sintagmáticas posibles en la elocución humana pueden reducirse a dos grupos, que provisionalmente designaremos con los nombres de sintagmas progresivos y no progresivos. Si decimos Pedro entró en el jardín, que era muy grande, cada palabra desempeña una función sintáctica diferente; diremos que hay en esta frase una fluencia sintáctica continua progresiva. Aun el relativo que no repite, desde este punto de vista, el concepto jardín, pues representa una perspectiva sintáctica diferente. Pero si decimos Pedro, Juan y Luis pasearon por las terrazas altas, aireadas, luminosas, por las avenidas largas y umbrosas, por los jardines aromados y recoletos; después volvieron a la casa; la progresión sintáctica está detenida por varias plurifurcaciones, que a veces se subplurifurcan de nuevo: Pedro, Juan, Luis desempeñan una misma función, la de sujetos; por las terrazas..., por las avenidas..., por los jardines, la de complementos circunstanciales del predicando; y, en fin, en los tres grupos altas-aireadas-luminosas, largas-umbrosas y aromados-recoletos, las palabras que forman cada grupo repiten, dentro de él, una misma función adjetival modificadora, como complementos, respectivamente, de los sustantivos terrazas, avenidas, jardines.
»Si (como le es tan grato y natural al espíritu del hombre, y la misma escritura parece en este caso favorece) cambiamos ahora la fluencia temporal por la espacial, viene en seguida a la mente la imagen de un río: en el primer ejemplo de los dos que hemos dado se trata de un río que fluye veloz por un único cauce; en el segundo, el curso se demora subdividiéndose en brazos que pueden a su vez subdividirse. Al fin (después volvieron a la casa) todo resbala otra vez por un cauce único.
»Llamo sintagmas no progresivos a esos momentos de la elocución que en todas las voces que los forman tienen una misma función sintáctica: así Pedro, Juan y Luis, o bien altas, aireadas, luminosas, etc. Pero llamo también series sintagmáticas no progresivas a las del tipo por las terrazas..., por las avenidas..., por los jardines, aunque terrazas, avenidas, jardines desarrollen por su lado, independientemente, tres progresiones sintácticas [...].
»Si ahora, junto a nuestro segundo ejemplo colocamos este otro: Pepe y María nos han mandado pasteles y caramelos, que también contiene sintagmas no progresivos, vemos cuán de la lengua diaria es este último, cuán fuertemente especiado de literatura estaba aquél. En el que acabamos de enunciar, la lengua no hace sino adaptarse económicamente a necesidades prácticas; en el otro, el escritor aprovecha las posibilidades que la no progresión ofrece para completar conceptualmente, pero también para pintar, describir, evocar, para crear un ambiente. Las terrazas eran altas, aireadas, luminosas; los jardines aromados y recoletos, etc.; mientras que en la serie por las terrazas..., por las avenidas..., por los jardines, no solamente quedan especificados los lugares, sino que cada uno de estos miembros vitaliza, por decirlo así, a los demás; la atmósfera misma de aquel paseo vive en nosotros, su duración, su gravedad, su sencillez, su belleza. Un espacio espiritual se abre en la mente del lector, algo vibra —criatura nueva, emoción— dentro». (Dámaso Alonso y Carlos Bousoño, Seis calas en la expresión literaria española (Prosa-Poesía-Teatro), 2ª ed., Madrid, 1956, págs. 25-29).
Aurreragarriak ez diren sintagma berdintsuak pilakatzeak berebiziko indar adierazkorra du, ba, literaturan, eta anafora edo errepetizioaren (eta poesiako errepika ahapaldien) bariante bat baino ez da, herri-herrian sustraiturik dagoen adierazpide baten bariante bat: «Neskatoaren aurrean aurkitu zenean, gorri gorri gorri egin zen mutila»; «Heu haiz hi, heu, txatxar buruhandi hori, euskaldunen etsaia!»; «Hau diagu / pobrearen jakitea: / lanegin, lanegin, / lanegin ta hiltzea». (J. Azurmendi). Azkenengo adibide hontan «Hau diagu / pobrearen jakitea: / beti lanegin (edo geratu gabe lanegin) / ta hiltzea» jarri balu Azurmendik, ez zuen hainbesteko indar adierazkorrik izango, nahiz eta gauza bera argiago esan.
Arantxa Urretabizkaiak behin eta berriz darabil sintagma berdintsuen pilakatze teknika hori «bere-berea duen mosaikogilearen ttipitasun gusto paregabez» (J. Azurmendi, Adan 1975: Azterketa saio bat; J. Zulaikaren Adanen poema amaigabea-n, Donostia, 1975, 113. orr.).
kausa gloriosik gabeko
Jeanne d'Arc alpretaduna,
kainoirik gabeko
Agustina Aragoiko,
lumarik gabeko
Simone de Beauvoir analfabetoa,
ezpatarik gabeko
aingeru mendekatzailea.
Zihur nago:
ni jaio nintzenean
buruak,
beste alde batetara bueltatuak zeuden
eskuak
beste norbaiterantz luzatuak
begiak
beste norbaitengatik malkotuak
kandelak
beste norbaiten izenean piztuak
kantak
beste norbaitengatik isiliak
ezpainak
beste norbaiten egarriz.
Eta zuk,
zangoak luzaturik,
eskuak gurutzaturik,
begiak hertsirik,
entzunen dautazu.
hitz esan gabe bat bezala
hitz entzun gabe bat bezala
hitz ulertu gabe bat bezala
hitz pentsatu gabe bat bezala
hitz arrotz bat bezala
hitz ahaztu bat bezala
aurkitu nauzu
goizean
Begira orain aztertzera goazen textoan ere nola darabilen teknika hori.
ardo usaiak
inguratzen ditu,
ardo usaiak ito ditu
eskuak trakesten
begiak urratzen
pausoa biguntzen
adimena
borondatea
maitasuna kutsatzen
itotzen zituen ardoak
ardoaren kiratsak
Gernikan
edandako hautsak eta keak
bildurrak eta zauriak
garraisiak eta kexuak
bustitzen zituen ardoak
Donostiako
mezprezioak
alkandora urdin mantxagabeak
kopeta altxatuak
esku ukatuak
bizkar erainak
beratzen zituen ardoak
Bere beste olerki askoren antzera, teknika hortaz baliaturik moldatu du Urretabizkaiak olerki osoa. Hain zuzen ere, poesia sikologikoarentzat berebizikoa da teknika hori. «A cada agresión paralelística, a cada oleada, a cada conjunto, la emotividad va creciendo hasta adquirir un temperatura equivalente a la que el poeta ha sentido». (C. Bousoño, Los conjuntos paralelísticos de Bécquer en Seis calas en la expresión literaria española, 2ª ed., Madrid, 1956, página. 215).
Gainera, texto honek, joskera eskema berdinen errepetizioaren barnean, halako mozkorti baten errepika bezala, neurriz ere berdintsuak diren sintagma batzuk ditu barneko korrontearen ritmo neurrigabe ta etengabearen barnean.
eskandalosoki
kantatzen zuen ardoak
sudurra
moretzen zuen ardoak
sabela
puztutzen zuen ardoak
eskuak trakesten
begiak urratzen
pausoa biguntzen
edandako hautsak eta keak
bildurrak eta zauriak
garraisiak eta kexuak
kopeta altxatuak
esku ukatuak
bizkar erainak
Baina ritmo mozkortiaren barneko aldaketarik handiena (ritmoa ta rima ere aldatu egiten baitira etengabeko korrontearen joanean) olerkiaren erdi ingurukoa da.
eskuak trakesten
begiak urratzen
pausoa biguntzen
adimena
borondatea
maitasuna kutsatzen
«Esta transformación rítmica en la mitad de la composición es, con frecuencia, sumamente característica y responde muy bien a la realidad del trémulo movimiento interior». (E. Spranger, Psicología de la edad juvenil, 8. ed., Madrid, 1966, pág. 96).
Punturik eta komarik gabe idazten du Urretabizkaiak barneko bakarrizketaren segidazko jarioa adierazi nahiez. Gaurko hainbat idazlek erabili duen teknika hau oso egokia da olerki hontarako, ardoaren berriketa etengabe mozkortua adierazteko.
Esaldi aldetik ere berdintsu jokatu du Urretabizkaiak, segidazko esaldi korronte bat baita olerki guztia. Esaldi menperatuz, subordinatuz, beteriko esaldi luze luze bat dela esan genezake. Hain zuzen ere, korrontearen iturburu legez hasieran paraleloki juntagailurik gabe, lotura hizkirik gabe, dauden bi esaldi nagusietan («Ene mementurik zoriontsuenak / ardo usaiak / inguratzen ditu / ardo usaiak ito ditu») zintzilikaturik daude esaldi subordinatu guztiak, gainerako esaldi guztiak, hordien letania baten antzera.
Azkenez (gaiari gagozkiolarik), poesia anakreontikoaren alderantzia, bestekaldea, da olerki hau. Ez da egin izan ardoa ta ardoaren lilura atsegingarria aipatzeko, goratzeko, ardozaletasunaren sustrai mingots samingarria adierazteko baizik, behinola Meléndez Valdés-ek (Odas anacreónticas, XXXIX) egin zuen antzera:
El néctar que nos salva
de los desvelos tristes
con que negra la suerte
nuestro espíritu aflige.
Euskal Herriaren historia ta oraingo egoera (1972. urte ingurukoa) eta bere egoera bat eginik, Arantxak ere gure zoritxarraren estalgarri bezala erakusten dizkigu ardoa ta ardozaletasuna, zapalkuntza batetik sorturiko «miseria ta hondamendiaren» menpetik ihes egin nahi duten heroe kondekoragarrien bide legez, ardoaren kiratsa bezalako kontraposizio garratzez baliaturik.
alkandoran
malko formako kondekorazio miseriatsuak
miseriaren eta hondamendiaren
seinale
odolezko malkoak
Gernikan, Santoñan, Burgosen, Donostian (azken berrogei urteotako euskaldunen istoriako gertaera laidagarri, negargarri ta gogoangarriak jazo diren lekuak), ardoak busti ditu «hautsak eta keak, bildurrak eta zauriak, garraisiak eta kexuak», ardoak baztertu ditu «lotsak eta esku lotuak», ardoak beratu ditu «hotzikarak eta algarrobak, alkandora urdin mantxagabedunen (falangisten) mesprezioak, euskaldun abertzaleen kopeta altxatuak, esku ukatuak, bizkar era(g)inak (torturen oinazez). Ardoa izan da
masailetako azalean eta esku zimiletan
mendekuaren odolaren
ordezkoa
ahoan hitz desiratuen ordaina
ordezkoa eta ordaina
Ba dugu, Arantxa, bai, euskaldunok ardozaleak izateko arrazoirik. Ardo gozoaren lilurak bakarrik ez du sortu gure ardozaletasuna edo ardozalekeria. Ba dugu hortarako, gure historiari begiratuez gero, beste arrazoi askorik eta tristerik.
Ardo gozoaren lilura
euskalunon sorgin,
ardozaleak gara gu
betirik...
«Zergatik?» diozu, txo?
Ba dugu hortarako
arrazoi tristerik.
Ardoaren zorabioan
galdu omen dugu
euskaldunok indarra,
ardoaren baleta
omen da
gure historia,
ardoaren hondarra
gure kultura...
Ardo gozoaren lilura
euskaddunon sorgin,
ardozaleak gara gu
betirik...
«Zergatik?» diozu, txo?
Ba dugu hortarako
arrazoi tristerik.
Opioaren ametsetan,
parrezko negarretan,
zapaldu ta zapaltzaileak
berdindu
ta gure atsekabeak
aldendu,
ardoak arantza
larrosa
bihurtzen du.
Lau begi ta oinik ez,
leheneratu
gizon ta andre,
ardoa dugu
herri askatua,
hizkuntza batua,
tximino mundu
drogatua.
Ardo gozoaren lilura
euskaldunon sorgin,
ardozaleak gara gu
betirik.
«Zergatik?» diozu, txo?
Ba dugu hortarako
arrazoi tristerik. [2]
[1] Arantxa Urretavizcaya, San Pedro bezperaren ondokoak, Euskal literatura 72-an (Elkarlanean egina), Donostia, 1972, 62-63. orr.
[2] M. Zarate, Higidura berdez, San Sebastián, 1977, 74. orr.
© Mikel Zarate