Asierako idazkiak
«Asieran Jaungoikoak zeru-lurrak egin ebazan» [1]. Baiña noz eta zelan izan zan asiera ori? Batek ba daki!
Munduaren asierea, erri baten asierea, literatura baten asierea..., noz eta zelan izan zan? Batek ba daki!
Gure Euskalerriaren eta gure euskeraren asierea noz, non eta zelan izan zan ziur jakitea bere, amaibako arazo neketsua da. Or dabilz ibilli jakitunok gure iturburua aurkitu nairik. Baiña ezin dabe aurkitu. Eta orrexegaitik esaten dogu guk: «Gu ez gara iñoizko» [2].
Gauza bat dago argi ta garbi: Gure euskera izkuntzetan zaarrenetarikoa da. «...lengua, que podemos considerar, sin ninguna exageración, como el resto único de un continente lingüístico de extensión desconocida, que fue sumergido por las olas de los invasores de lengua indo-europea, hace ya más de tres mil años... Monumento único para la historia de nuestra Península, y aun de todo el occidente de Europa» [3].
Bere senide guztiak il ondoren, bakar-bakarrik geratu da euskera, gizaldiz-gizaldi bere ondoan bizi izan diran izkuntza askoren berbakaz jantzita. Berbakaz, batez bere; baiña baita gramatika-arau edo lege batzukaz bere. Beste edozein izkuntzak legez, euskerak bere, «lapurretan» egiñaz gorde dau bere bizia. Eta oso interesgarria da, orrexegaitik, izkuntzalari eta historilarientzat, dokumentu bizi-bizi bat da-ta.
Gure Euskalerriaren eta gure euskeraren asiera noz, non eta zelan izan zan ez dakigu, ba. Ezta gure aoz-aozko literaturaren asiera bere. Eta gure literatura idatziaren asierea? Noz as¡ ziran idazten euskaldunak?
Gure libururik zaarrena 1545-garren urtekoa da: «Linguae vasconum primitiae», Detxepare Bernat Benaparroakoak egiña [4].
«Heuskara!
Oraidano egon bahiz
inprimatu gaberik,
hi engoitik ebiliren
mundu guzietarik» [5].
Bizkaierazko leenengo liburua edo, obeto esanda, liburuzka, 1580-garren urtekoa da: «Doctrina Christiana en Romance y Basquence, hecha por mandato de D. Pedro Maso, Obispo de Calahorra, y la Calzada, y del Consejo del Rey nuestro Señor, para las tierras Bascongadas de su Obispado, reducida por el Doctor Betolaza, a lenguaje más común, y más usado y que con más facilidad se entiende en todas ellas, para bien y utilidad de sus obejas de aquellas partes, que por largos años las apaciente, y gobierne, a gloria y honra de Dios nuestro Señor. Amén».
«Opusculito» eta «humildísima obrilla» «de muy poco interés» deritxo Azkuek Betolazaren dotriña orreri. Eta olantxe da, izan bere. Ona emen, adibidez, txatal bat:
«Aita gurea,
zeruetan zagozana.
Santifikadua izan dila zure izena.
Etorri bidi
gugana zure erreinua.
Egin bidi zure borondatea,
nolan zeruan, alan lurrean.
Emon egiguzu egunean
eguneango gure ogia
da parkatu
egiguzuz
gure pekatuak,
guk geure zordunai
parketan deusteguna legez,
da etxi ez eiguzu
jausten tentaziñoan,
baia libradu gaigizuz
gatx guztirik.
Amen Jesus» [6].
Bizkaierazko gure leenengo liburuzka orrek oso gitxi balio dau literatura aldetik. Askoz geiago balio dabe aldi aretako olerki txatal batzuek. Latiñezko eta erderazko liburuetan agertu dira. Eta oraintsu argitaratu dan liburu baten dagoz batuta geienak [7].
«Paper zaharrek gorde dutena, eta neroni saiatua naiz besteren ondotik ainbat zuzenen argitaratzen, iñoiz berdinduko ez dugun egarria bizteko da aski. Lerro bakan urri-puskatu oriek erakusten baitigute nolakoa izan zitekean, ez nolakoa zen, Erdi-aroko ao-poesia bizi eta sendo ura. Ainbestetan beztu oi dugun Ahaide Nagusien nagusitasunarekin —edo, naiago baduzute, nagusikeriarekin— batean joan zitzaigun, zenbait aztarren utsal eta illaun utzi gabe» [8].
Ona emen, bada, gure bizkaierazko literaturaren asierako olerki txatal batzuk:
Illobi-itzak:
... al Martín Yuanes de Labiero mataron las Hermandades y encima de su sepultura pusieron este letrero en lengua vizcaína:
«Marti Yuanes, Labieruko zalduna,
Bizkaiko konsejua ta zentzuna,
nor ete zan zuri losa igorrosi egizuna?» [9].
Illeta-eresia:
«Jaun Diaoz Arokoa,
zaldun andi Españakoa,
ezek ezer ezin egion,
egian Jaunak daroa.
...esto cantaron a la muerte de Don Diego de Aro, porque quiriendo saber qué era lo que cantaban en las endechas de Vizcaya, le respondieron que eran alabanzas y él dijo que al uso de Vizcaya le llanteasen» [10].
Maite-miña:
«Zure begi ederrok,
ene laztana,
katibaturik nabe,
librea nintzana» [11].
Gabon-kanta:
«Gau on santu onetan,
Jaunaren jaiotzean,
pozgatu gaitean
guztiok biotzean.
Aita Adan egin zan
lurraren gainean,
bekatu egin eta
jausi zan arean.
Linboan egoan
bost mila urtean.
Jauna, jatsi zaitez
zeruetarean.
Negarren dago an
zeinbat urtean.
Jauna, jatsi zaitez
zeruetarean.
Donzella eder batek
Belengo errian
Seiña Jesukristo
dauko sabelean.
Eguzki dibinala
gauerdi batean
Etorri zan lurrera
gizonen soiñean» [12].
[1] Gen. 1, 1.
[2] «Orixe», «Euskal-literaturaren atze edo edesti laburra». Euskal-Esnalea. 1927.
[3] Tovar A. «La lengua vasca», San Sebastián, 1954, 7-garren orrialdean.
[4] Ikusi: «1545. Bernat Detxepare. Olerkiak». Ediciones «Edili», San Sebastián, 1968.
[5] Ibidem, 128-garren orrialdean.
[6] «Boletín de la Real Sociedad Vascongada de Amigos del País», 1955, 93-garren orrialdean.
[7] Luis Michelena. «Textos arcaicos vascos. Madrid, 1964.
[8] Mitxelena Luis, «1545. Bernat Detxepare. Olerkiak», San Sebastián, 1968. itzaurrean.
[9] «Textos arcáicos vascos, 74-garren orrialdean.
[10] Ibidem, 101-garren orrialdean.
[11] Ibidem, 23-garren orrialdean.
[12] Ibidem, 138-garren orrialdean.
© Mikel Zarate